Amaliy san'at turlari

Badiiy kandakorlik dunyodagi eng qadimiy hunarmandchilik turlaridan biridir. Eng qadimiy mahsulotlar “bronza davri”ga tegishli. Oʻrta Osiyo hududida bu nafis sanʼat turi XV asrda – Temur va Temuriylar sulolasi davrida oʻzining yuksak choʻqqisiga chiqdi. XI asrgacha usta quvgʻinlar ish uchun oddiy bronzadan, undan qimmatroq mahsulotlar uchun esa yetti xil metalldan: mis, qalay, rux, kumush, oltin, temir va qoʻrgʻoshindan qotishma qilingan bronzadan foydalanganlar. O‘sha davrda bu qimmatbaho metall edi. Vaqt o‘tishi bilan bronzaning o‘rnini mis va jez egalladi. O‘zbekistonda Buxoro, Samarqand, Qo‘qon, Xiva, Toshkent shaharlari qadimdan kandakorlik san’ati markazlari sifatida tanilgan.

O‘zbek milliy o‘yinchoqlari an’anaviy ravishda loydan yasalgan. Asosan bu uy hayvonlari – qo‘zilar, otlar, itlar, fillar, qushlar ko‘rinishidagi ajoyib afsonaviy o‘yinchoq-xushtaklar, shuningdek, tabiatda noma’lum xayoliy hayvonlarni mingan chavandozlar edi.

None

O‘zbekistonda eng katta assortimentda yog‘och o‘ymakorligi – katta shift to‘sinlaridan tortib, kichkina bolalar tumorlarigacha ishlab chiqariladi. O‘yilgan yog‘och eshiklar, darchalar, darvozalar, ship to‘sinlari, yopiq terassalardagi ustunlarni bezashda yagona bezak elementi edi. XIX asrning 2-yarmi va XX asr boshlarida Yevropa aholisi orasida katta talabga ega bo‘lgan. Yog‘och o‘ymakorligidan uy-ro‘zg‘or buyumlari, sandiqchalar, qutilar, shkaflar, qalam qutilar, nafis pastak stollar, milliy cholg‘u asboblari, shuningdek, ko‘p qirrali bezakli stollar, choyshablar yasashda ham keng foydalanilgan. Oʻzbekistonda yogʻoch oʻymakorligining asosiy markazlari Xiva, Qoʻqon, Toshkent shaharlaridir.

Kulolchilik – O‘zbekiston amaliy sanʼatining eng qadimiy va qiziqarli turlaridan biridir. Respublika hududidagi arxeologlar tomonidan topilgan uning birinchi namunalari eng qadimiy davrlarga to‘g‘ri keladi. Bular ichida laganlar, sharsimon piola va kosalar, vazalar, ko‘zalar, turli o‘lchamdagi korchagi-xumlar – kattasidan tortib to kichigigacha, iste’mol qilish uchun qulay va ayni paytda nafis shaklga ega. Ko‘p asrlar davomida va bugungi kungacha keramika mahsulotlariga talab katta. Ular yuksak mahorat, shakllarning go‘zalligi, naqshinkor bezaklarning sehrliligi, dadil fantaziyaning uyg‘unligi, rang bilan ishlashda mutanosiblik hissi bilan ajralib turadi. Ko‘plab xalq kulolchilik ustalarining asarlari O‘zbekiston va xorijiy mamlakatlar muzey kolleksiyalariga, shaxsiy kolleksiyalarga kirib keldi. O‘zbekistondagi Toshkent, Xorazm, Samarqand, G‘ijduvon, Shahrisabz, Kattaqo‘rg‘on, Rishton, Xonqa va Xiva shaharlari azaldan kulolchilik san’ati markazlari sifatida tanilgan.

Gilamdo‘zlik O‘zbekistonda xalq amaliy sanʼatining eng qadimiy turlaridan biridir. O‘tgan asrlarda gilamlar juda qimmat bo‘lib, hukmdorlar va zodagonlar xonalarida hashamatli bezak o‘rnida xizmat qilgan. Bugungi kunda esa O‘zbekistonda gilam xonadondagi farovonlik ramzi hisoblanadi. O‘zbek to‘yida gilam yangi turmush qurganlar uchun zaruriy sovg‘adir. An’anaga ko‘ra Markaziy Osiyo timsollarini o‘zida mujassam etgan qadimiy milliy chizmalar eskizlari gilamdo‘zlik markazlarida avaylab saqlanmoqda. Sanoat gilam fabrikalari (Xiva, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Fargʻona vodiysi) bilan bir qatorda Oʻzbekistonning deyarli barcha viloyatlarida koʻplab kichik gilam ustaxonalari mavjud boʻlib, ularda hunarmand ayollar qoʻlda gilam toʻqishadi. Maishiy gilamdoʻzlik ham rivojlangan.

Zargarlik san’ati – qimmatbaho metall va toshlardan chiroyli taqinchoqlar yaratish san’atidir va o‘zbek zargarlari tomonidan ming yillar davomida avloddan-avlodga o‘tib kelmoqda. Bu yer yuzidagi eng qadimiy hunarmandchilik turlaridan biri bo‘lib, u doimo zavq-shavq va tahsinga loyiq.

O‘zbekiston hududidan topilgan eng qadimgi zargarlik buyumlari miloddan avvalgi XII asrga to‘g‘ri kelib, u vaqtlarda na Buxoro, na Toshkent, na Samarqand shaharlari bo‘lgan. Eng qadimgi topilma Chirchiq daryosining boshida topilgan. Qabristonda kosmologik spirallar tasvirlangan bronza bilaguzuklar bor edi. Amudaryoning boshidan topilgan va miloddan avvalgi V asrda yashagan Baqtriya zargarlarining noyob mahsuloti bo‘lgan Amudaryo xazinasi ham qiziq.

Haqiqatan ham shov-shuvga sabab bo‘lgan topilma Surxondaryo viloyatidagi Dalverzintepa aholi punktidan olingan xazinadir: bu yerda umumiy og‘irligi 32 kilogramm bo‘lgan qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan juda ko‘p miqdorda oltin va kumush taqinchoqlar topilgan.

O‘zbekistonda zardo‘zlik XIX asrda avjiga chiqqan. Buxoro zardoʻzlik sanoatining markazi edi. Adabiy manbalardan ma’lumki, XIX asrning 2-yarmida Buxoro amiri Arke qarorgohida zardoʻzlik ustalarining katta saroy ustaxonasi boʻlgan. Bundan tashqari, shu yillarda 20 dan ortiq yirik xususiy ustaxonalar faoliyat ko‘rsatgan. Bu davrda zardoʻzlik hunarmandchiligi bilan asosan erkaklar shugʻullanganligi tarixiy maʼlumotlardan dalolat beradi. Ammo agar buyurtmalar juda ko‘p bo‘lsa, unda ayollar, ustalarning yaqin qarindoshlari ko‘pincha yordamchi sifatida harakat qilishgan.

Badiiy miniatyura tasviriy san’atning alohida turidir. Qadim zamonlardan beri Sharqda miniatyura qo‘lyozma kitoblar va matnlarni tasvirlovchi qo‘lyozmalarning bir qismi sifatida ko‘rib chiqilgan. Lok bilan qoplangan kichik yorqin rangli rasmlar saroylar va badavlat uylarning ichki qismini bezatadi. Kamolidinn Behzod (1450–1536) o‘zbek miniatyurasining ajdodi hisoblanadi. Uning asarlari klassika deb hisoblanadi va dunyoning ko‘plab muzeylarida saqlanadi. Toshkentda K. Behzod nomidagi miniatyura muzeyi ochilgan.

Badiiy kashtachilik Oʻzbekiston xalqlarining anʼanaviy sanʼatidir. Rang-barang paxta, shoyi va hatto tilla iplar bilan tikilgan kashtalar oʻzbek milliy liboslari, choponlari, qalpoqlari, toʻy liboslari, doʻppilari, namoz va devor gilamlari, ot ustiga yopinchiqlar, yostiq jildlari, koʻrpa-toʻshaklar, dasturxon, parda, gobelenlarni bezatgan. Kashtado‘zlik bilan bezatilgan ko‘plab katta formatli matolar (ipak, baxmal yoki paxta) so‘zana deb ataladi. Forschadan (forscha) “suzan” – igna bilan tikilgan deb tarjima qilinadi. Oʻzbekistonda soʻzananing asosiy markazlari: Shahrisabz, Buxoro, Samarqand, Xiva, Nurota, Urgut, Gʻijduvon, Fargʻona vodiysi. Har bir hudud o‘zining naqsh va bezaklari tafsiloti, rangi bilan farqlanadi.

O’zbekiston aholisi bolaligidan yorqin ranglar keng tarqalgan, naqshlarning xilma-xilligi hayratlanarli bo’lgan maxsus muhitda yashaydi. Bu yerda hamma joyda bezak hukmronlik qiladi. Buni hamma joyda ko’rish mumkin: interyerda, me’moriy yodgorliklar naqshlarida, idishlar, kiyimlar, choyshablar dizaynida.

Oʻrta Osiyo madaniyatida igna bilan kashtalangan choyshablar katta ahamiyatga ega. O’n to’rt yoshga to’lgan qiz to’y kuni uchun ikki metrli katta suzana tikishni boshlaydi. O‘zbek to‘y to‘shagi “gulkurpa” deb nomlanib, gullagan bog‘ bilan bezatiladi. Oilada kashtado’zlikni davom ettiradigan kishi bo’lishi uchun bitta jingalak har doim tugallanmagan bo’lishi kerak.

Biroq, kashtado’z naqshlar O’zbekistonning turli hududlarida o’ziga xos xususiyatlari bilan farq qiladi. Misol uchun, Samarqandda barglari xalqalar bilan o’ralgan to’q qizil rozetni ko’rish mumkin va Buxoro rozetlaridan yasalgan Buxoro suzanining naqshlari quyosh belgisi qo’yilgan qadimgi so’g’da adyollariga o’xshaydi, bu yerda butun maydon koinot sifatida qabul qilinadi.

Agar siz biron bir alohida narsani ko’rishni xohlasangiz, boshingizdan chiqa olmaydigan yoki biror narsa bilan chalkashtirib bo’lmaydigan xon-atlasning yorqin olmos shaklidagi bezaklariga e’tibor bering.

Milliy ornamentda din va madaniyatning ijodiy ittifoqi mavjud bo‘lib, ular inson hayotining borishini aks ettiruvchi sehrli ma’no yaratadi.